Safranbolu Köşkleri: Gizlilik, Sanatsal Güzellik ve Asırlık Türk Şehir Medeniyeti
Safranbolu, ananevi Türk şehir medeniyetinin, yapı sanatının ve hayat tarzının şehir bazında en sıhhatli ve en kapsamlı biçimde muhafaza edildiği ender yerlerden bir tanesidir. Takriben 1500 civarında kültürel yapıtın himaye altında bulunduğu bu UNESCO Dünya Mirası şehri, bilhassa 18., 19. ve 20. asır başlarında yapılmış yaklaşık 2000 klasik Türk meskenini bünyesinde barındırmaktadır.
Safranbolu konutları, yalnızca iskan gereksinimini gidermekle yetinmez, eş zamanlı olarak saadeti, erinci ve hayatı hanenin haricinde de daim edebilmeyi hedefleyen düşünsel bir fikirle planlanmıştır. Bu binalar, maliklerinin iktisadi kudretine, hane kuruluşuna, arazinin yer şekillerine ve hatta zanaatkarların maharetine göre birbirinden ayrı şekillerde kurgulanmıştır; bu sebeple Safranbolu’da bütünüyle birbirini andıran iki konut rastlamak hemen hemen olanaksızdır.
İşte Safranbolu hanelerinin kurgusunu biçimlendiren esas ilkeler ve yapısal nitelikleri:
1. Yerleşme Planı ve Doğa ile Hürmet Safranbolu, yeryüzü şekillerine göre iki temel yerleşim bölgesinde toplanmıştır: kışlık olarak faydalanılan, vadi içerisinde emniyetli “Şehir” (Çarşı) kesimi ve yazlık dinlenme yeri statüsündeki, daha yüksek rakımlı “Bağlar” semti.
-
Görünümü Üleşme (Komşuya Saygı): Meskenler, engebeli arazi üzerine dik yollar halinde, kimse kimsenin manzarasını engellemeyecek biçimde uyumlu bir görüntü meydana getirecek tarzda sıralanmıştır. Tüm konutların bir tarafı muhakkak güneş alacak şekilde yerleştirilmiştir.
-
Şehirsel Bediiyat (Estetik): Kentin teşekkülünde hem işlevsellik hem de sanatsal kaygılar ön planda tutulmuştur. Bütün yapılar, orta noktadaki mabetlere, abidelere ve resmi dairelere dönüktür.
-
Tabiata Ahenk: Hanelerin bahçeleri yokuşa göre basamaklı olarak tanzim edilmiştir. Ev, yol ve pazar yeri arasındaki münasebetler gayet tertipli ve ölçülüdür; bu da yapı sanatının çevreye hürmetli olduğunu gösterir.
2. Yapısal Nitelikler ve Yararlanılan Gereçler Safranbolu köşklerinin dizaynını, yörenin yağışlı havası, kalabalık hane yapısı ve kültürel çeşitlilik tayin eder. Konutlar ekseriyetle geniş oylumlu, genellikle üç katlı ve 6-8 odalı yapılar halindedir.
-
Malzeme Seçimi: Binaların inşasında kaya, kerpiç, kereste ve alaturka kiremit gibi mahalli materyaller kullanılmıştır.
-
Giriş Katı: Alt katlar genellikle taş duvarlardan meydana gelir. Bu, evin gizliliğini himaye etme düsturuna uygun olarak penceresiz ve sıvasız bırakılmıştır.
-
Üst Katlar: Birinci kattan itibaren duvarlar ahşap karkas (mahalli tabirle “yeydana”) biçiminde çevrilidir. Yeydana, iskeletini dikine, enine ve çapraz sütunların oluşturduğu çatmanın arasının, samanla harmanlanmış balçıktan yapılan kerpiçlerle doldurulmasıyla meydana getirilir.
-
-
Cumbalar ve Şahnişinler: Evlerin üst katlarında yolun üzerine doğru taşan cumbalar (çıkmalar) mevcuttur, bu da üst katlarda yolları daha da dar hale getirir. Çıkmalar, binanın dış çehresini monotonluktan kurtarır ve içeride oturanlara sokağı boydan boya seyretme olanağı sağlar.
-
Damlar ve Beş Yüzlü Yapı Sanatı: Yağmurlu iklim nedeniyle damlar uzun saçaklı ve kusursuz yapılmıştır. Çatılar az meyilli, dört taraflı ve oluklu kiremitle kaplıdır. Damların sahip olduğu bu yapısal tesir sebebiyle Safranbolu meskenleri için “beş cepheli mimari yapıt” tabiri kullanılır.
-
Kapılar ve Gizlilik: Sokak kapıları ekseriyetle çift kanatlı ve dik tahtalarla çatılmıştır. Kapılarda madeni halkalar ve tokmaklar bulunur. Bazı kapılarda, kapının açılıp kapanmasını temin eden, mandal ve mekik görünümlü ahşap bir düzenek kurulmuştur. Bazı hanelerde haremlik ve selamlık geleneğinin bir neticesi olarak çifte giriş bulunmaktadır.
3. İç Hacimlerin İşlevsel Kurgusu Safranbolu köşkleri, ananevi hayatın ve kapalı hane iktisadının icaplarına göre biçimlendirilmiş iç mekanlara sahiptir.
-
Hayat ve Taşlık: Yapının girişinde bulunan kısma “hayat” ismi verilir ve burası harici ile dahili arasında bir geçiş noktasıdır. Tabanı genellikle toprak olan bu kısım, şayet taş döşeliyse “taşlık” olarak isimlendirilir. Zemin katta ayrıca damlar, depolar, odunluk, samanlık ve kazan ocağı denilen büyük ateş yakma yeri yer alır.
-
Çardak/Sofa: Üst katlara yükselen basamakların vardığı geniş sahanlığa “çardak” veya “sofa” denilir. Gündelik hayat ekseriyetle orta katta (birinci katta), daha kolay ısınan bu katta sürer. Odalar çardaktan odaya geçilmeyecek biçimde, çoğunlukla evin köşelerinde konumlanır.
-
Odalar (İçeri): Odalar kare planlıdır ve bir hanenin en küçük yapı taşı olan çekirdek ailenin tüm gereksinimlerini giderebileceği müstakil üniteler olarak kurgulanmıştır.
-
Oda Girişleri ve Mahremiyet: Odalara genelde köşeden girilir. Giriş kapılarında, odaya ilk girişte içerinin doğrudan seçilmesini önleyen özel ahşap paravana tertibatı mevcuttur.
-
Oda Teçhizatları: Her odada oturma, istirahat, yıkanma, konuk ağırlama gibi asli eylemler için lazım olan donanım mevcuttur.
-
Sedirler: Pencereli duvarların önlerinde alçak kerevetler yapılmıştır.
-
Ocak ve Isınma: Genellikle her odada bir şömine (ocakbaşı) bulunur. Kışın ısınma odun yakılarak temin edilirdi. Ahşap binalarda ısının muhafazası güç olduğu için prensip mekanın değil, insanın ısıtılmasıdır.
-
Yüklük ve Gusülhane: Odanın bir duvarı boydan boya dolap olarak tanzim edilmiş (yüklük) olup yatak, yorgan ve yastıklar burada saklanır. Bu dolapların içinde, bugünün duş kabinlerini andıran gusülhaneler (küçük yıkanma yerleri) gizlenmiştir.
-
-
Mutfak (Aşevi): Yemek pişirme için ayrılan odaya “aşevi” denir. Bazı büyük köşklerde, haremlik ve selamlık ayrımı varsa, mutfakta hazırlanan gıdaların dolap raflarına yerleştirilerek selamlık bölümüne aktarıldığı silindirik bir ahşap dönme dolap sistemi kullanılırdı.
4. Bezeme, İtikat ve Simgeler Safranbolu meskenleri, dini inançların ve estetik endişelerin yansıdığı ayrıntılarla donatılmıştır.
-
Tavan Nakışları: Tavanlar ve tabanlar ağaçtandır. Oda içindeki ahşap kesimlerde sanatsal kaygı göze çarpar. Tavan süsleri, çıtakari ve hendesi motifli göbeklerden oluşur.
-
Pencereler: Pencereler dar ve uzunca biçimlendirilmiştir; odanın ebadına göre sayıları 4 ila 8 arasında değişebilir. Gizliliği temin etmek maksadıyla pencerelerde “muşabak” denilen ahşap kafesler bulunur.
-
Dini Kaygılar ve Yalınlık: İslam inancına göre bu alemin fani olduğu fikriyle, kalıcı kargir (taş) yapılar yerine, kısa ömürlü ahşap yapılarla yetinilmiştir. Ayrıca, “kusursuzluk Tanrıya mahsustur” anlayışı nedeniyle, bazı evlerin süslemelerinde kasıtlı olarak bir noksanlık veya sadelik bırakılmıştır. Bu, gösterişten ve şatafattan uzak, zarif bir sanat görüşünü yansıtır.
-
Geyik Boynuzları: Evlerin saçak köşelerine şans ve bolluk getirmesi gayesiyle geyik boynuzu asılması adeti yaygındır.
-
Kuş Evleri: Camiler, evler ve diğer yapılarda, sevgi ve şefkatin nişanesi olarak kuşların barınması için kuş yuvaları yapılmıştır.
Safranbolu haneleri, bütün bu ayrıntılarıyla, geçmişteki içtimai-iktisadi ve kültürel hayatın, toplumsal gizliliğin ve ileri seviyede ahşap ustalığının günümüze taşınmış somut birer belgesi niteliğindedir.