Safranbolu, ananevi Türk şehir ekinini (kültürünü), yapı sanatını ve toplumsal hayatını şehir boyutunda en iyi muhafaza etmiş ender iskan yerlerinden biri olarak, sanki bir açık hava müzesi manzarasındadır. UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde bulunan bu müze şehrin, ahşap köşklerinin arasında uzayıp giden sokakları ve çarşıları, kentin tarihi, mimari ve harsî (kültürel) varsıllığının müşahhas (somut) birer aksidir.
Safranbolu’da atılan her adım, taş döşeli sokaklarıyla sizi mazinin izlerine yaklaştıran büyülü bir seyahat sunar.
Şehirsel Şekillenme ve İskan Nizamı
Safranbolu’nun yerleşme nizamı, fiziki (coğrafi) niteliklere ve ananevi Türk yaşam tarzına uygun olarak iki ana kısımda biçimlenmiştir: Kışlık hanelerin yer aldığı “Şehir” (Çarşı) ve yazlık konutların yer aldığı “Bağlar”.
-
Şehir (Çarşı) Muhiti: İki derenin meydana getirdiği vadi içinde tesis edilmiştir ve her türlü tabiat şartına karşı mahfuzdur (korunaklıdır). Burası, idarenin yer aldığı Kale, alışveriş merkezinin yer aldığı çarşılar ve iş sahalarının kümelendiği, kış aylarında hayatın devam ettiği odak noktasıdır.
-
Bağlar Muhiti: Şehir’e takriben 4 km mesafede ve rakım ayrımı 350 metre olan Bağlar, yaz aylarının tüketildiği sayfiye (yazlık) yeridir.
Bu iskan nizamında, sokaklar ve evler arasındaki münasebet köklü bir komşuluk hürmeti ve kentsel bedii (estetik) endişeyle kurgulanmıştır. Evler, eğimli arazi üzerinde dikey sokaklar halinde sıralanmış olup, kimse kimsenin önünü kapatmayacak biçimde yerleştirilmiştir.
Safranbolu Sokaklarının Maddi Vasıfları ve Yapısal Mimarisi
Safranbolu sokaklarının ayırt edici nitelikleri, hem göze hoş gelen hem de işlevsel çareler sunar:
-
Taş Kaplama: Köşklerin mahalleye karıştığı sokaklar, ekseriyetle kaldırım taşlarıyla kaplanmıştır. Çarşı bölümünde alana dönük yollar ve abidevi yapıtların bahçeleri tamamen taş kaplıdır. Bu taş kaplama üslubu, nemi en aza indirme, sel sularına karşı mukavemet sağlama ve ağaç köklerinin yeterli su almasına elverişli bir bünyededir.
-
Eğim ve Daralma: Sokaklar genellikle dar ve eğimlidir. Evlerin bilhassa üst katlarında sokak üzerine doğru genişleyen cumbalar (çıkmalar) sebebiyle üst katlarda sokaklar daha da daralır.
-
Sokak ve Gizlilik: Sokaklar, evlerin gizliliğini muhafaza etme prensibine göre kurgulanmıştır. Evlerin duvarları aynı zamanda sokağın hudutlarını belirler. Evin sokağa dokunan alt kat duvarları, sokaktan geçen şahsın evin mahremiyetine girmesi istenmediği için, penceresiz, sıvasız ve taştır. Bu dizayn, İslam inancında evin içinin korunması umdesine göre insana ve ihtiyaca bağlanmıştır.
İktisadi ve İçtimai Sokaklar: Esnaf Örgütü (Lonca) Nizamı
Safranbolu’nun Çarşı kısmındaki sokaklar, sadece meskenlere erişim sağlamakla kalmaz, aynı zamanda şehrin iktisadi yüreğinin attığı yerlerdir. Lonca sistemi, ticari ve zanaat yaşamını tanzim etmiştir:
-
İş Dallarını Göre Sokaklar: İş sahaları, lonca nizamı biçiminde ayrı sokaklar üzerine konumlanmıştır. Her iş kolu, ayrı bir sokakta ya da sokağın ayrı kısımlarında toplanmış ve sokaklar da adını burada icra edilen hüner koluna göre almıştır.
-
Örnek Çarşı Sokakları: Yemenicilik, dericilik, demircilik, bakırcılık, semercilik, saraçlık, nalbantlık ve kereste alım-satımı gibi işler lonca nizamı içinde organize olmuştur. Sokaklar, “Semerciler İçi,” “Kunduracılar İçi,” “Kasaplar İçi” gibi isimlerle zikredilirdi.
-
Yemeniciler Arastası: Köprülü Mehmet Paşa Camii’ne yanaşık 48 ahşap dükkandan meydana gelen bu eski Lonca Çarşısı, yemeni denilen pabuçların yapıldığı yerdi. Kurtuluş Savaşı esnasında ordunun ayakkabı gereksinimini karşılayan bu çarşı, bugün turistik maksatlı kullanılmaktadır. Cami bahçesindeki ikinci bir kapıdan bu arastaya çıkılabilmektedir. Arasta alanı, sanatkarların çekiç sedalarına konuk seslerinin karıştığı canlı bir merkezdir.
-
Demirciler Çarşısı: İzzet Mehmet Paşa Camisi altından geçen Akçasu Deresi’nin iki tarafına kurulan, “L” şeklindeki bu çarşı, sıcak ve soğuk demircilik el sanatlarının üretildiği yaşayan tek lonca çarşısıdır. Dükkanlar dere kanyonunun kıyısına dizilmiştir.
Mühim Sokak ve Mahalle Rotaları
Safranbolu’yu gezerken izlenebilecek bariz sokaklar ve yollar vardır:
-
Hıdırlık Yokuşu Sokağı: Kaymakamlar Gezi Evi, bu sokağın üzerinde yer almaktadır. Hıdırlık Tepesi’nden şehrin sokaklarına inen merdivenli yol, sizi Kaymakamlar Müze Evi’nin üzerinde olduğu dar sokağa götürür.
-
Mescit Sokak: Çarşı Alanından kuzeye yokuş yukarı uzanan bu sokak, tarihi köşklerle sıralıdır ve ileride Havuzlu Asmazlar Konağı’nın yer aldığı Asmazlar Sokak ile kesişir.
-
Hükümet Sokağı: Çarşı Alanından batı cihetine yokuş yukarı ilerleyen bu sokak, Kent Müzesi olarak değerlendirilen Eski Hükümet Konağı’nın bulunduğu Kale mevkiine çıkar.
-
Akçasu Mahallesi: Çarşı Meydanı’ndan doğuya uzanan yol bu mahalleye çıkar. Kaçak (Lütfiye) Camii, uygun yer azlığı sebebiyle dere yatağına ziyan vermeyecek şekilde Akçasu Deresi üzerine atılan kemerler üzerine bir köprü gibi kurulmuştur, bu da Safranbolu yapı sanatının kreatif numunelerindendir.
Tarihi Yürüyüş Güzergâhları
Safranbolu’nun etrafındaki tarihi yollar, bugün harsî ve tabii yürüyüş kurları olarak da alaka çekmektedir:
-
Safranbolu-Eflani Katır Yolu: Bu kulvar, Katır Yolu’nun büyük ekseriyetinin patikalardan meydana geldiği hem doğal hem de kültürel bir rota çerçevesindedir. Bu eski ticaret yolu üzerinde hala taş döşeme kısımlar ve çok sayıda tarihi çeşme, han ve köprü yer almaktadır.
-
Bulak Pazar Yolu: Safranbolu Kabakçı Camii’nde başlayıp Bulak Kanyonu’na inen, oradan Bulak Köyü’ne varan bu kulvar, bir zamanlar Safranbolu ile Bulak Köyü’nün ana yolu olan kültürel güzergâh statüsündedir.
Safranbolu sokakları ve çarşıları, Anadolu insanının zarifliğini, içtimai gizlilik anlayışını ve lonca nizamına dayalı iktisadi hayatın dinamizmini günümüze taşırken, şehrin iki farklı yerleşimi (“Şehir” ve “Bağlar”) arasındaki intikali de belirlemektedir. Bu taş döşeli, cumbalarla daralmış sokaklar, Safranbolu’nun tarihi ve harsî zenginliğinin müşahhas ve yaşayan şahitleridir.
Safranbolu’nun sokakları, tıpkı bir bünyenin kılcal damarları gibi, kentin hayatiyetini taşıyan ve her bir köşkün ruhunu, çarşının hareketliliğine bağlayan, maziden bugüne uzanan canlı bir şebekedir.